Қыркүйек айында Қазақстанда жаңа саяси маусым басталады. Қалыптасқан дәстүр бойынша,ол Президенттің Жолдауынан басталады. Биыл Жолдаудың нақты күні әлі белгісіз. Кейінгі екі жылда Қасым-Жомарт Тоқаев халыққа 1 қыркүйекте үндеу жасаған болатын.
Сарапшылардан Президенттің Жолдаудағы тапсырмаларының қалай орындалып жатқанын және бұл құжаттың мемлекеттік аппарат үшін неге аса маңызды екенін сұрадық.
Еуразиялық интеграция институтының директоры Азамат Байғалиев Жолдаудағы тапсырмалар әсер етпейтін бірде-бір маңызды мемлекеттік орган жоқ деп санайды.
"Жолдауды орындау туралы айтқанда,бұл құжат орындау тәртібі тұрғысынан бақылауға алынған ең басты құжат екенін түсінуіміз керек. Барлық үкіметтік субъекті бұл құжат бойынша 24/7 режимінде жоғары тұрған және тексеруші органдарға есеп береді. Жолдаудың орындалуы арқылы әрбір басшының,ведомствоның және мемлекеттік аппараттың кәсібилігі анықталады. Бұл иерархиялық жүйенің қисынсыз тілегі емес,Қазақстанның Жолдауының форматының ерекшелігі,онда барлық тапсырма нақты,мақсатты көрсеткіштерді және олардың жетістіктерінің индикаторларын қамтиды",- деді саясаттанушы.
Еуразиялық интеграция институтының директорының айтуынша,Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындау бақылауы жүйеленген және үнемі жоғары деңгейде талданады.
"Жолдаудың орындалу деңгейін бағалауда уақытша тұзаққа түспеу керек: Президент қойған міндеттердің көпшілігі күнтізбедегі бір жылға ғана есептелмеген. Олар орта немесе ұзақ мерзімді жобалар. Мысалы,геолого-геофизикалық зерттеу алаңын 2,2 миллион шаршы километрге дейін кеңейту міндеті 2026 жылға дейін қойылған. Агроөнеркәсіптік кешенде өңделген өнімнің үлесін 70 пайызға дейін арттыру үшін де сол мерзім белгіленген. Энергетикалық тиімділік пен энергия тұтынуды 15 пайызға төмендету 2029 жылға дейін жүзеге асырылуы керек.
1,4 гигаватт қосымша энергетикалық қуаттарды енгізу,сондай-ақ Бахты - Аягөз теміржол желісін салу және қайта құру үшін мерзім 2027 жылға дейін белгіленген",- деп түсіндірді ол.
Азамат Байғалиевтің айтуынша,барлық жоба белсенді іске асырылып жатыр. Сонымен қатар,орындау қарқынын бағалауға мүмкіндік беретін аралық нүктелер бар.
"Кең ауқымды құрылыс жұмыстары талап етілмейтін нәрселер өте жылдам іске асырылады. Жаңа мектептер мен ауылдық медициналық орталықтар салынып жатыр,"Самұрық-Қазына" меншігіндегі профильдік емес активтерді жекешелендіру жұмыстары жүргізіліп жатыр,салық салу базасы кеңейтіліп жатыр. Заңсыз шығарылған активтерді қайтару және жаңа инвестициялар тарту бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр. Әйелдер мен балаларды тұрмыстық және басқа да зорлық-зомбылықтардан қорғау шаралары максималды қатаңдатылған. Бұл қастандық әрекеттердің бірден азайғанын білдірмейді – керісінше,құқық қорғау органдарына жүгінулердің көбеюі байқалуы мүмкін",- деп атап өтті саясаттанушы.
Бұл процестер қоғамның мұндай қастандық әрекеттерге төзбеушілігінің артқанын және мемлекеттік ұйымдардың тұрмыстық қылмыскерлермен күресуіне қолдау көрсетуге дайын екенін көрсетеді.
"Алдағы Жолдау туралы айтқанда,қандай да бір сенсацияларды немесе үлкен мәлімдемелерді күтуді тоқтату қажет. Қазіргі Жолдаудың форматы – мемлекеттік саясатты,экономиканы және әлеуметтік саланы одан әрі дамытуға арналған прагматикалық тапсырмалар мен құралдар жинағы",- деді Байғалиев.
Қазақстандық саясаттанушы,"Кемел арна" қоғамдық қорының директоры Замир Қаражанов Президенттің бірқатар маңызды бастамаларды жариялағанын,бірақ барлық тапсырма тиісті түрде орындалмағанын атап өтті.
"Мысалы,судың,соның ішінде ішуге жарамды судың проблемаларын шешуге қатысты өте маңызды мәлімдеме болды. Қазақстан үшін өзекті,бірақ үкіметтің жұмысында бұл байқалмады. Энергетика бойынша да маңызды мәлімдеме болды. Президент соңғы жылдары апаттар жиілегенін есепке алып,жағдайды өзгерту керек екенін айтты. Бірақ өзгерістер байқалмайды",- деп пікір білдірді саясаттанушы.
Каражановтың айтуынша,Президенттің үкіметке қойған басты міндеттерінің бірі - жалпы ішкі өнімді (ЖІӨ) екі есе арттырып,2029 жылға қарай 450 миллиард долларға дейін жеткізу. Саясаттанушы бұл мәселеде өте күрделі жағдай қалыптасып жатқанын және үкіметке міндетті түрде радикалды шараларды қолға алу керегін атап өтті.
Фото ©️ Tengrinews.kz / Турар Казангапов
"Негізінен ең танымал тезис – экономика диверсификациясы. Сыртқы шикізат экспортынан бас тарту,Қазақстанда өз өндірісін арттыру,кем дегенде ішкі нарықты отандық өніммен қамтамасыз ету – бұл да артықшылық. Бірақ соңғы бірнеше жылда айтарлықтай өзгерістер байқалмады. Қазіргі уақытта және жыл ішінде ешқандай үлкен өзгерістер болмағандай көрінеді.
Бір жыл ішінде жасалуы тиіс басты нәрсе – инвестицияларды тартуды ынталандыратын құқықтық базаны өзгерту. Сыртқы сектор емес,нақты экономикаға. Шынымды айтсам,мұндай өзгерістер байқалмады. Әдетте осындай сәттер шетелдік инвесторлардың келуімен емес,жергілікті бизнестің қарқынды дамумен көзге түседі. Үкімет ұсынған артықшылықтарды пайдаланып,инвесторлар кейінірек келіп,қарап бастайды - бұл да жұмыс",- деді ол.
Өткен жылғы сөзінде Президент армияны бронетехникамен және адам басқармайтын ұшу аппараттарымен қамтамасыз етуді тапсырды. Ғаламдық геосаяси жағдайды ескере отырып,Қазақстанға әскери өнімді импорттау қиынға соғады,деп есептейді сарапшы.
Фото: gov.kz
"Әскери кәсіпорындарға қаншалық жүк түскенін ескерсек,олар Қазақстан армиясының қажеттіліктерінің бәрін,тіпті көп бөлігін қамтамасыз етуге дайын екендігіне сенімді емеспін. Сондықтан бұл проблема әлі де бар",- деді саясаттанушы.
Президент сондай-ақ,2029 жылға дейін жарамсыз жолдар проблемасын шешуді тапсырды. Қазіргі таңда бұл проблема Қазақстанда әлі де бар.
Фото: depositphotos.com
"Жөндеу жұмыстары жүргізіліп жатыр және кейбір жерлерде аяқталды. Алайда,жөндеу процесінде әлі де болатын учаскелер бар. Мысалы,бірнеше жыл бұрын мен Шымкентке жаман жолмен бара жаттым,онда жөндеу жұмыстары жүргізіліп жатқан еді. Жақында менің таныстарым Шымкенттен оралды және жолдың салыстырмалы түрде жылдамдығын атап өтті. Солтүстік Қазақстанда да сондай жағдай,жолдарды әлі де жақсарту қажет,бірақ жөндеу жұмыстары белсенді жүргізіліп жатыр",- деп түсіндірді сарапшы.
Автокөлік жолдарымен қатар темір жолдардың өткізу қабілетін арттыру бойынша белгілі бір шаралар қабылданып жатыр.
"Қазір Қазақстанда жаңа бағыттың құрылысы жүргізіліп жатыр,ол оңтүстік аймақтарды айналып,елдің орталық бөлігі арқылы өтеді. Бұл Қытайдан келе жатқан контейнерлі пойыздардың батыс аймақтарға және Каспий теңізіне,содан кейін Әзербайжанға тікелей бағытталуына мүмкіндік береді. Бұл ұзындығы 4 мың шақырым екенін ескерсек,жобаны қысқа мерзімде аяқтау мүмкін емес. Нәтижелер бір жыл ішінде көрінетін болады",- деп атап өтті ол.
Президент Жолдауында Қазақстанды IT-мемлекетке айналдыруды маңызды міндет ретінде қойды.
"Бағдарламалық қосымшаларды әзірлеу - дамыған елдердің көрсеткіштерінің бірі болып саналады. Қазақстанда осы салада тәжірибе бар және цифрландыру бізде жаман дамып жатқан жоқ. Шынын айтқанда,цифрландыру бойынша Қазақстан соңғы орындарда емес. Республикада IT-сала дамып келеді. Проблема мынада - оның экономикадағы көлемі мен маңыздылығы әзірше төмен. Дегенмен,бізде даму әлеуеті бар,әсіресе 2022 жылы Ресейден келген бағдарламашылар ағынынан кейін IT-секторды дамыту мүмкіндігі пайда болды",- деді Замир Қаражанов.
Фото: depositphotos.com
Саясаттанушының айтуынша,бұл саладағы жетістік тек қаржыға байланысты емес. Негізгі рөл инфрақұрылымға байланысты: кадрларды даярлау,қолайлы орта жасау.
"Мысалы,АҚШ-тағы Кремний алқабы - стартаптар мен IT-сфераға бағытталған банктер мен қаржы институттарының орталығы. Кремний алқабы Қазақстаннан несімен ерекшеленеді? Онда бизнес пен инфрақұрылым толығымен инновациялық жобаларды қолдау мен қызмет көрсетуге бағытталған. Қазақстанда әлі мұндай инфрақұрылым жоқ. Біз көбінесе халықаралық аренада жылжытудың қиын жобаларымен айналысатын шағын бағдарламашылар топтарын көреміз. Бұл проблемалар мен қайшылықтардың бар екенін көрсетеді. Егер осы мәселелерді шешсе,даму жылдам және жеңіл болады",- деп қосты сарапшы.
Президент Қазақстанды Еуразия құрлығының жетекші агроорталығына айналдыру керек екенін мәлімдеді. Негізінен,импорттау тәжірибесін тоқтату қажет деп санайды саясаттанушы.
"Импортталған тауарлар әлемдегі инфляцияға үлес қосады,ал қазіргі жаһандық жағдайды ескере отырып,біз логистикалық тізбектерге әсер ететін мәселелерге тап боламыз. Проблема тек бізде ғана емес,бұл бүкіл әлемде кездесетін мәселе. Қақтығыс аймақтары мен өңірлер тауарларды жеткізу процесін қиындатады,қазір олар тіпті тауарларды Еуропа мен Азияға жеткізу үшін Африка арқылы жеткізуге мәжбүр. Бұл мәселе шын мәнінде өзекті",- деп атап өтті ол.
Фото: depositphotos.com
Саясаттанушының айтуынша,үкімет бірінші кезекте жүзеге асыруы оңай және тез тапсырмаларды орындады. Мысалы,бюджеттік қызметкерлердің жалақыларын көтеру және зейнетақыларды арттыру.
"Мұны жүзеге асыру үшін әкімшілік бөліктерге қатысты ешқандай қиындықтар мен мәселелер жоқ. Мәселе тек қаржы жұмсауды бақылауда. Бюджетті құру қаржыландыруға мұқтаж бағыттарды анықтауды талап етеді. Президент аудан әкімдеріне бюджет жасау құқықтарын беру туралы айтты. Осы тұста сұрақ туындайды: осы басымдықтарды кім анықтайды - әкім бе? Меніңше,бұл жергілікті қауымдастықпен шешілуі керек. Бұл мәселе оңай шешілмейді. Функцияларды бөлу оңай,бірақ осы бюджеттен халыққа тиімділік,нәтиже алу - бұл енді проблема",- деп түсіндірді маман.
Саясаттанушы мемлекеттік аппараттың жұмысына да баға берді. Замир Қаражановтың пікірінше,Президент үкіметтің жұмысындағы мәселелер туралы сигнал беріп жатыр.
"Президент бізде шенеуніктердің бастамашылдығы жоқ екенін,жауапкершілікті өз мойнына алудан қорқатынын айтып отыр. Бұл да мемлекеттік аппараттың мәселесі. Мемлекеттік аппарат қарапайым шешімдерді орындайды,бірақ күрделі мәселелер,жобаларды іске асыру кезінде қиындықтар туындайды. Бұл мемлекеттік қызметті реформалау және үлкейтілген мемлекеттік аппаратты қысқарту қажеттілігін көрсетеді.
Қысқарту мәселесі бірнеше рет көтерілді,бірақ бұл мәселе шешілген жоқ. Дамыған елдердің мысалдары көрсеткендей,тиімді үкімет аз адамнан тұруы мүмкін,бірақ Қазақстанда жағдай басқаша және мемлекеттік қызмет реформасы өзекті болып қала береді. Бізде барлық мемлекеттік аппаратты жинасаңыз,ол залға сыймайды. Бұл мәселе тек мемлекеттік қызмет реформасына келіп тіреледі",- деп бөлісті сарапшы.
Нәтижесінде көптеген мемлекеттік бағдарлама мемлекеттік аппараттың тиімдісіздігіне байланысты іске асырылмады,ол әлі де бюрократтанған және көнерген күйде. Мемлекеттік аппараттың құрылымы мен функцияларын өзгеріссіз қалатын болса,елеулі жақсартуларды күту мүмкін емес,деп қосты ол.
